Početak urbanističkog razvoja

Odžaci se prvi put pominju 1557. ili 1558. godine kao naselje u Bačkoj, koje su osnovali Turci za vreme ratnih operacija u tadašnjoj južnoj Ugarskoj. Pretpostavke upućuju na to da se ovde i pre, negde oko 1522. godine, nalazilo selo Kemend koje se pominje u sastavu županije Bač i na izvestan način je preteča današnjeg naselja. Međutim, u urbanističkom smislu Odžaci su mlado kolonističko naselje.

Prekretnica u urbanističkom razvoju dogodila se sa dolaskom prvih nemačkih kolonista. Kao i brojna druga naselja iz vremena terezijanske kolonizacije i Odžaci su u početnom stadijumu urbanističkog razvoja (druga polovina XVIII veka) imali četvrtasti oblik osnove. To je najbolji pokazatelj brzine u kojoj se kolonizacija sprovodila. Tada nije bilo vremena, niti mogućnosti, za neki drugi vid urbanistički složenijeg planiranja. Prema nekim izvorima u Vojvodini trećina naselja pripada ovoj grupi, a najviše ih je u Bačkoj i Banatu.

Detaljan opis početnog stadijuma u razvoju morfologije dao je 1929. godine Fridrih Loc u svojoj knjizi „Aus die Vergangenheit der Gemeinde Odžaci“. Ovi podaci predstavljaju izuzetno bogatstvo za proučavanje urbanističke istorije Odžaka. Već u vreme dolaska prvih nemačkih kolonista iz Apatina naselje je bilo u izgradnji. Tokom zime 1756. godine prevezena je neophodna drvna građa - velike grede, prozori, letve, trska i vrba za povezivanje trske. Oblik prvobitne osnove imao je jasne konture pravougaonika, čija su četiri ugla izlazila na osnovne strane sveta. Naselje je imalo četiri dugačke ulice – Crkvenu (Knez Mihajlova), Školsku, Mlinsku (Svetozara Markovića), Ciglarsku (Železnička) i dva reda - Šumski i Kukuruzni. Poprečne ulice su bile Somborska, Jurija Gagarina i Vidovdanska (poslednje dve prema sadašnjim imenima). Bačka ulica i Šanački red (Mostonga ulica) nastali su tek nakon 1763. godine. Presecanjem glavnih i poprečnih ulica posle svakih pet, šest ili sedam placeva nastali su kvadrati sa po deset, jedanaest ili dvanaest kuća.

Plan Odžaka iz 1783. godine

Oblik osnove Odžaka jasno je bio formiran 1783. godine o čemu svedoči i plan naselja iz te godine.